«Αυτό που λείπει πιο πολύ όταν δουλεύεις στο εξωτερικό είναι η αίσθηση του “ανήκειν”, κάτι που όσο περνάει ο καιρός γίνεται όλο και πιο αφόρητο. Διότι αισθάνεσαι ξένος στην χώρα που δουλεύεις αλλά σταδιακά αποξενώνεσαι και από τη χώρα προέλευσης, από τους φίλους σου, αισθάνεσαι δηλαδή διπλά ξένος. Στην αδυναμία ουσιαστικής επικοινωνίας με τους ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντος σου στη χώρα υποδοχής σου, προστίθεται αργά αλλά σταθερά και η αδυναμία κατανόησης από τους ανθρώπους πίσω στην πατρίδα που συνήθως σε βλέπουν ως κάποιον τυχερό, που, κατά κάποιο τρόπο σώθηκε από τα προβλήματα που τους περικλείουν.»

Ο Κωστής έφυγε από την Αθήνα το καλοκαίρι 2012, όταν ήδη η οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα είχε δείξει τα δόντια της και τα περιθώρια είχαν εξαντληθεί. Είναι κι αυτός ένας από τους 191 Έλληνες και συνολικά περισσότερους από 1200 νέους μετανάστες που ξεκίνησαν από τις χώρες της Νότιας Ευρώπης με προορισμό ένα καλύτερο μέλλον και μας διηγήθηκαν την ιστορία της #GenerationE, της νέας γενιάς της εξόδου. Αποτελεί μέρος της διεθνούς κοινότητας των Ελλήνων, των Ιταλών, των Ισπανών και των Πορτογάλων που ζουν διάσπαρτοι στην Ευρώπη αλλά και τον κόσμο. Μιας κοινότητας που όλο και μεγαλώνει στην προσπάθεια των νέων ανθρώπων να ξεφύγουν από τα αδιέξοδα των χωρών τους και να ζήσουν μακριά από την ανασφάλεια. Η διεθνής έρευνα δημοσιογραφίας δεδομένων Generation E που ξεκίνησε στις 8 Σεπτεμβρίου προσπαθεί μέσα από τα πρώτα αποτελέσματά της να σκιαγραφήσει τα χαρακτηριστικά αυτής της κοινότητας.

Γιατί φεύγουν;

«Έφυγα το 2012 αφού απολύθηκα από την Ελλάδα. Στη Γαλλία έκανα master και στη συνέχεια βρήκα αμέσως δουλειά. Το σημαντικό για να βρεις εργασία εδώ είναι να ξέρεις καλά τη γλώσσα. Εργασιακά οι συνθήκες είναι απίστευτες για κάποιον που έχει εργαστεί στην Ελλάδα επί κρίσης. Οι παροχές και οι άδειες είναι από τις καλύτερες στον κόσμο.»

Η μεγάλη ανεργία που στην Ελλάδα αγγίζει το 26,6% το δεύτερο τρίμηνο του 2014 σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ και με το 52% των νέων μεταξύ 15-24 ετών να είναι χωρίς δουλειά, κάνει τους εργασιακούς λόγους να είναι οι κυρίαρχοι λόγοι που οδηγούν στη μετανάστευση και αυτό επιβεβαιώνεται και από την τάση που καταγράφει η Generation E. Ακολουθούν βέβαια οι λόγοι σπουδών με την Ελλάδα να έχει μια μακρά παράδοση νέων επιστημόνων που είτε ξεκινούν είτε συνεχίζουν τις σπουδές τους στο εξωτερικό.

Συνομιλώντας με την κα Πένυ Γεωργιάδου, ερευνήτρια στη Μονάδα Απασχόλησης και Εργασιακών Σχέσεων του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ, το ζήτημα της ανεργίας το οποίο προκύπτει ότι δημιουργεί το μεγαλύτερο ρεύμα μετανάστευσης της Generation E μπαίνει σε μια συνολικότερη διάσταση: «Υπάρχει ένα ζήτημα με την ανεργία των νέων πολύ μεγάλο. Αυτή τη στιγμή σε όλα τα κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το εντάσσουν σαν το νούμερο ένα πρόβλημα. Η Ελλάδα είναι αυτή τη στιγμή πρωταγωνίστρια γιατί είχε φτάσει μέχρι και 50-60% ανεργία στους νέους. Από κει και πέρα όμως το πρόβλημα υπάρχει και στις άλλες χώρες, και τα ποσοστά της ανεργίας τους αυξάνονται και δεν μπορούν να το διαχειριστούν. Άρα υπάρχει ένα πρόβλημα ανεργίας συνολικά στην Ευρώπη.»

Τα νέα αυτά χαρακτηριστικά της μετανάστευσης μας επισήμανε και ο καθηγητής Οικονομικής Γεωγραφίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας κος Λόης Λαμπριανίδης, μιλώντας στη Generation E με αφορμή το βιβλίο του «Επενδύοντας στη φυγή» και την επίμονη έρευνά του για το φαινόμενο διαφυγής εγκεφάλων:

«Άλλαξαν πάρα πολύ οι λόγοι για τους οποίους φεύγει ο κόσμος για να δουλέψει στο εξωτερικό. Παλιότερα έφευγαν για να βρούνε μια δουλειά πάνω στο αντικείμενο τους, η οποία θα τους δώσει προοπτικές εξέλιξης και πολλοί απ’ αυτούς έφευγαν και για να γνωρίσουν άλλο κόσμο, δηλαδή να γνωρίσουν άλλους πολιτισμούς. Υπήρχε επομένως ένα στοιχείο κοσμοπολιτισμού σε πολλούς, ιδίως απ’ αυτούς που ανήκανε στα μεσαία και στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Σήμερα δυστυχώς τα πράγματα έχουν αλλάξει αρκετά με την έννοια ότι για πολλούς από αυτούς που φεύγουνε δεν είναι πια η φυγή επιλογή. Ουσιαστικά αναγκάζονται να φύγουνε γιατί δεν μπορούνε να βρούνε μια δουλειά στην Ελλάδα που να έχει κάποια σχέση με το αντικείμενό τους για να μην πω ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν μπορούν να βρουν καθόλου δουλειά στην Ελλάδα. Άρα κατά κάποια έννοια θα μπορούσε κανείς καθ’ υπερβολή να πει ότι σήμερα κυριολεκτικά τους διώχνει η χώρα. Και έχει ένα ενδιαφέρον να το πει κανείς αυτό γιατί, ενώ υπάρχει αυτή η κατάσταση στην Ελλάδα που τους διώχνει, ταυτόχρονα σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν είναι και πολύ καλά τα πράγματα έξω. Γιατί όντως υπάρχει ανεργία ακόμα και στις πιο ανεπτυγμένες χώρες, αυτές δηλαδή που πληγήκαν από την κρίση λιγότερο, υπάρχει ανασφάλεια και βλέπουμε πια και πολύ έντονα αρνητικά φαινόμενα συντηρητισμού απέναντι στους μετανάστες ακόμα και στους ευρωπαίους μετανάστες. Υπάρχει ένας ευρωσκεπτικισμός, μια συντηρητικοποίηση ως προς τον ρόλο της διαφορετικότητας και τον ρόλο της πολυεθνικότητας στην ανάπτυξη των κοινωνιών που δεν κάνει και τόσο ευπρόσδεκτους ακόμα και τους επιστήμονες μετανάστες»

Πόσοι φεύγουν;

Είναι πια διαπιστωμένο πως η καταγραφή του φαινομένου της μετανάστευσης των ευρωπαίων πολιτών δεν γίνεται με συστηματικό τρόπο και κάθε χώρα έχει να παραθέσει μια σειρά στοιχεία. Στην περίπτωση της Ελλάδας καταγραφή, τόσο ποσοτική όσο και ποιοτική, δεν πραγματοποιείται από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία.

Με βάση τα στοιχεία της Generation E ένα σημαντικό ποσοστό των ευρωπαίων πολιτών που μεταναστεύουν σε χώρες της Ευρώπης δηλώνουν την αλλαγή κατοικίας και χώρας σε κάποια επίσημη αρχή, στο δήμο ή το προξενείο της περιοχής τους. Επιπλέον στην περίπτωση της Ελλάδας οι ελληνικές κοινότητες στις πόλεις της Ευρώπης όπου υπάρχουν φαίνεται πως παίζουν ενεργό ρόλο στην υποδοχή αλλά και τη βοήθεια των νεοφερμένων να εγκλιματιστούν.

Στην περίπτωση της Ιταλίας οι εκτιμήσεις του website «Φυγή Ταλέντων» και της έρευνας που πραγματοποίησε η Claudia Cucchiarato, συγγραφέας του βιβλίου «Ζώντας Αλλού», κάνει λόγο για διπλάσιο ποσοστό των Ιταλών μεταναστών που δεν καταγράφονται στο AIRE, τον κρατικό φορέα καταγραφής Ιταλών πολιτών που ζουν στο εξωτερικό. Τα ποσοστά που καταγράφει η Generation E επιβεβαιώνουν την τάση.

Επιβεβαίωση έρχεται και από την ισπανίδα κοινωνιολόγο Amparo González η οποία μιλώντας στη Generation E εξήγησε πως: «Η υποτίμιση του φαινομένου προέρχεται κυρίως από τη μη καταγραφή. Η πηγή του προβλήματος είναι το γεγονός ότι τα δεδομένα που έχουμε έχουν σαν πηγή την καταγραφή στα κατά τόπους προξενεία. Κι αυτό εξαρτάται σχεδόν απολύτως από την διάθεση και θέληση του ατόμου να το κάνει. Για να έχουμε καλύτερα δεδομένα, πρέπει να δημιουργήσουμε ένα θετικό ερέθισμα για την καταγραφή, όχι όπως στην Ισπανία, όπου με την καταγραφή ο ισπανός μετανάστης χάνει το δικαίωμα πρόσβασης στον οικογενειακό του γιατρό μετά από τρεις μήνες διαμονής στο εξωτερικό».

Αν λάβουμε επιπλέον υπόψη πως σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία του Ευρωπαϊκού Πόρταλ για την Εργασιακή Κινητικότητα EURES 4107 Έλληνες αναζητούν εργασία (στοιχεία καταγεγραμμένα το Σάββατο, 22 Νοεμβρίου) γίνεται κατανοητό πως τα μεταναστευτικά ρεύματα στο εσωτερικό της Ευρώπης δεν πρόκειται να μειωθούν άμεσα και η εκτίμηση των αποτελεσμάτων του φαινομένου τόσο για τις χώρες φυγής όσο και για τις χώρες υποδοχής θα παραμένει αποσπασματική.

Ποιοι φεύγουν;

Οι συμμετέχοντες στην Generation E θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σαν άλλη μια επιβεβαίωση του φαινομένου διαρροής εγκεφάλων προς το εξωτερικό. Άνθρωποι με ανώτατες σπουδές σε ποσοστό 85,3% από αυτούς που συμμετείχαν στην έρευνα έχουν εγκαταλείψει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αναφέροντας συχνά πως είτε παρέμεναν άνεργοι, είτε πως δεν εύρισκαν εργασία στο αντικείμενό τους είτε πως δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τη στασιμότητα και την ανασφάλεια της υπάρχουσας κατάστασης. Η επιλογή φυγής θα μπορούσε να θεωρηθεί αποτέλεσμα των ευρωπαϊκών πολιτικών που δίνουν τη δυνατότητα κινητικότητας πολιτών, φοιτητών και επαγγελματιών στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όμως συνολικά τα ποιοτικά στοιχεία είναι το ίδιο ανεπαρκή όσο και τα ποιοτικά, μιας και οι καταγραφές είναι αποσπασματικές.

«Πραγματοποιήσαμε μια μελέτη τελευταία, δηλαδή μες στο καλοκαίρι του 2014, όπου έγιναν δύο χιλιάδες τηλεφωνικά ερωτηματολόγια. Κι ανάμεσα στις άλλες ερωτήσεις υπήρχε η ερώτηση για την μετανάστευση. Αυτό το οποίο προκύπτει είναι ότι στα τελευταία χρόνια υπάρχει μια μεγάλη αύξηση των ανθρώπων οι οποίο μεταναστεύουνε χωρίς να έχουνε ιδιαίτερα προσόντα. Και τουλάχιστον στον δήμο μας είναι περισσότεροι αυτοί που μεταναστεύουνε χωρίς προσόντα απ’ αυτούς που μεταναστεύουνε με πτυχία» μας αποκάλυψε ο κύριος Λαμπριανίδης.

Και οι ίδιοι οι μετανάστες έχουν ιστορίες να μας πουν:

«Πλέον ζω και εργάζομαι στο Μόναχο της Γερμανίας. Έχω αναλογικά, ως μη κάτοχος πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ένα ικανοποιητικό μισθό. Εργάζομαι στον τομέα της πληροφορικής ως τεχνικός σε μεγάλη Γερμανική εταιρεία. Ευτυχώς εδώ τουλάχιστον αναγνωρίστηκε η μακρά προϋπηρεσία που είχα στον χώρο της πληροφορικής στην Ελλάδα.»

Θα επιστρέψουν;

«Έφυγα από την Αθήνα γιατί αισθανόμουν μια αποπνικτική στασιμότητα, τόσο κοινωνικά όσο και επαγγελματικά. Στο εξωτερικό θα μπορούσα να βρω περισσότερες δυνατότητες εξέλιξης. Ποτέ δεν σκέφτηκα όταν έφυγα ότι θα ήμουν τόσα χρόνια μετά ακόμα έξω και κυρίως ότι η κρίση θα ήταν τόσο μεγάλη που θα με απέτρεπε από το να γυρίσω.»

Η Generation E θέλει να επιστρέψει, όμως δεν μπορεί να ξέρει αν οι συνθήκες στην Ελλάδα θα αλλάξουν ώστε να μπορεί να επιστρέψει. Δεν είναι τυχαίο πως σε ποσοστό 55,5% οι έλληνες που συμετείχαν στην crowdsourcing έρευνα απαντούν πως «ελπίζούν» στην επιστροφή. Ο προγραμματισμός είναι μάλλον δύσκολος, και γίνεται ακόμα δυσκολότερος αν λάβει κανείς υπόψη πως η ίδια η χώρα δεν φροντίζει να δώσει στους έλληνες μετανάστες κίνητρα επιστροφής. Όπως χαρακτηριστικά σημείωσε ο κος Λαμπριανίδης: «αυτό προϋποθέτει ότι υπάρχει μία πολιτεία η οποία έχει καταλάβει ότι υπάρχει ένα ζήτημα, ότι υπάρχει μια πολιτεία η οποία έχει αποφασίσει να κάνει κάτι γι’ αυτό εδώ το ζήτημα και ένα από τα πράγματα που θα μπορούσε να κάνει είναι να πει ότι “εντάξει, δεν μπορώ να τους πείσω να γυρίσουν πίσω, αλλά ας βοηθήσω να αναπτυχθεί μια σχέση με αυτούς εδώ τους ανθρώπους ώστε να φέρουν και κάποια αποτελέσματα στη χώρα μου”. Να το ξεκαθαρίσω, νομίζω ότι η συζήτηση είναι πάρα πολύ πίσω. Δηλαδή η μεν ελληνική κοινωνία φαίνεται, από τα βιώματα τα οποία έχει ο καθένας μας από τα παιδιά του, τα αδέλφια του, τους συγγενείς τους φίλους του οι οποίοι έφυγαν στο εξωτερικό για να κάνουν αυτά τα οποία λέμε, ότι είναι σε εγρήγορση για αυτό το θέμα. Αυτοί που δεν φαίνεται να είναι σε εγρήγορση είναι τα πολιτικά κόμματα και σίγουρα η κυβέρνηση.»

Generation E: οι ιστορίες της

Ανάμεικτα συναισθήματα, ανακούφιση για την βελτίωση της οικονομικής κατάστασης, περισσότερη ασφάλεια και καταξίωση, συχνά αισθήματα περιπέτειας και ίσως ενθουσιασμού για το νέο, δίψα για μάθηση, διαδέχονται την νοσταλγία της οικογένειας, των φίλων, του φαγητού, του ήλιου. Κάποιοι έχουν να μοιραστούν περιστατικά που τους έκαναν να νιώσουν μειονεκτικά:

«Δεν έχω καταφέρει να ενσωματωθώ στην τοπική κοινωνία. Τα πρώτα χρόνια προσπαθούσα περισσότερο, αλλά τώρα πια δε με ενδιαφέρει και πολύ. Ίσως σταμάτησα να προσπαθώ γύρω στο 2010-12, όταν η προπαγάνδα των τοπικών ΜΜΕ είχε στρέψει όλον τον κόσμο εναντίων των Ελλήνων (γιατί "η Ολλανδία έπρεπε να πληρώσει τους τεμπέληδες που φοροδιαφεύγουν και δε δουλεύουν"). Τότε έζησα λίγο τι θα πει ρατσισμός. Οι Έλληνες ήταν αντικείμενο καθημερινών και συνεχών προσβολών. Κάποιοι γνωστοί μου δεν ήθελαν να λένε πως είναι Έλληνες. Εγώ προσπαθούσα να βρω τρόπο να το αντιμετωπίσω κρατώντας την ψυχραιμία μου. Δεν ήταν καθόλου εύκολο.»

Οι περισσότεροι καταλαβαίνουν τα πλεονεκτήματα της νέας τους ζωής αλλά δεν κρύβουν την ελπίδα να επιστρέψουν:

«Η Νορβηγία είναι μια μεγάλη χώρα με πολύ λίγους ανθρώπους και ενώ δεν γίνονται διακρίσεις (σε έντονο βαθμό, ή στους ανθρώπους που έχουν σπουδάσει τουλάχιστον) το να ξέρεις την γλώσσα είναι πολύ σημαντικό για αυτούς. Κι όμως με τα σπαστά νορβηγικά μου και μετά από δύο χρόνια άνεργος, δουλεύω πλέον για το δημόσιο εδώ. Δύσκολα νομίζω θα είχε καταφέρει κάτι τέτοιο ένας αντίστοιχος μετανάστης στην κατάσταση μου στην Ελλάδα. Ενώ η ζωή εδώ είναι αντικειμενικά πολύ καλή, κάθε μέρα περιμένω το σημάδι που θα μου δείξει τον δρόμο της επιστροφής. Το σημάδι ότι θα μπορούμε δύο άνθρωποι να βρούμε δουλειά στην Ελλάδα, να προσφέρουμε στον τόπο που μεγαλώσαμε και να ζήσουμε αξιοπρεπώς με τα παιδιά μας. Κάτι τόσο απλό, και τόσο μακρινό.»

Κάποιοι αποκτούν μέσα από την εμπειρία τους μια διαφορετική εικόνα της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης:

«Ζώντας στην Ολλανδία για 2 χρόνια σίγουρα τα μειονεκτήματα του ελληνικού κράτους γίνονται ακόμα περισσότερο ορατά (ιδιαίτερα σε ότι αφορά γραφειοκρατία, ασφάλεια, σεβασμός στοιχειωδών δικαιωμάτων, ανεκτικότητα). Από την άλλη, συνειδητοποιώ ότι αυτό που αντιπροσωπεύει η Ευρώπη δεν είναι και τόσο ιδανικό και η Ελλάδα δεν αποτελεί την εξαίρεση που επιβεβαιώνει έναν κανόνα. Ουσιώδη ζητήματα πολιτικής (π.χ. μεταναστευτικό, αντιρατσιστικό πλαίσιο, εργατικά δικαιώματα) θίγονται με παρόμοιους τρόπους και σε χώρες που θεωρούμε προηγμένες, όπως η Ολλανδία ή η Γερμανία.»

Και οι πιο πολλοί έχουν το βλέμμα τους στραμμένο στην Ελλάδα :

«Η ζωή μου έχει βελτιωθεί σε όλα τα πρακτικά και αντικειμενικά ζητήματα (εργασία, ελεύθερος χρόνος, παροχές, υγεία, ασφάλεια για την οικογένεια) και έχει επιδεινωθεί κατά κύριο λόγο συναισθηματικά, και πολιτικά αν θέλετε. Μακριά από την υπόλοιπη οικογένεια μου, από φίλους που είχα για χρόνια, από την ίδια την χώρα με τα καλά της και τα κακά της. Και τελικά να έχεις το παράδοξο συναίσθημα του προδομένου και του προδότη ταυτόχρονα. Προδομένος από την χώρα και τους ανθρώπους της, και προδότης γιατί ίσως δεν προσπάθησα, δεν πάλεψα αρκετά.»

Και τελικά:

«Είναι μια σχιζοφρενής κατάσταση η μετανάστευση, επειδή αν είσαι χρόνια έξω, καταλήγεις να μην είσαι από πουθενά. Στην Ελλάδα με φωνάζει για πλάκα η μάνα μου ο μικρός Ολλανδός και στην Ολλανδία με φωνάζουν ο Έλληνας.»

Ελλάδα, αλλά...